Mijn moeder is afgelopen week 80 jaar geworden. Hoera! Zoals in onze familie gebruikelijk hadden mijn broer en ik een vrolijke act bedacht. Daar hoorde het zingen van een bijpassend liedje bij. We zouden onszelf daar muzikaal bij begeleiden. We hadden dus een elektrische piano en een versterkertje meegenomen.
Bij het opstellen van deze spullen was de versterker vóór de piano gezet. Geen rare gedachte, want dan zou het publiek de pianoklanken goed horen. Ik wist echter door mijn ervaring met bandjes dat dit geen fijne opstelling zou zijn. Wij zouden als zangers niet goed horen in welke toonsoort we ons liedje in zouden zetten. De pianoklanken zouden immers voor iedereen goed hoorbaar zijn, behalve voor ons. Daarop plaatste ik het versterkertje op een stoel achter ons, zodat het versterkertje niet alleen goed dienst zou doen voor het publiek, maar tevens als monitor voor ons zou fungeren.
De kennis die ik over dit onderwerp had, zou ik nooit expliciet hebben kunnen verwoorden. Had ik de spullen opgesteld, dan had ik automatisch de versterker achter me geplaatst, maar zonder daar verder over na te denken. Pas toen ik in een situatie kwam waarin ik zag dat er geen rekening was gehouden met mijn eerdere ervaringen, belandde ik bij mijn eigen impliciete kennis over dit onderwerp. ‘Tacit knowledge’ wordt dit in de literatuur wel genoemd.
Ons handelen is gevuld met tacit knowledge. Met wijsheid van binnenuit. De wijze waarop ik de vaatwasser inruim, zorgt ervoor dat er gelijktijdig voor grote, kleine en diepe borden een plek is. Bij de wijze waarop ik de vaatwasser uitruim voorkom ik dat de holle eierdopjes alsnog water over de droge vaat uitstorten… Al dit soort slimme gewoontes zijn maar lastig overdraagbaar. We weten immers vaak niet wat we weten. Veel van onze wijsheid ligt in ons handelen vervat. We worden onszelf pas weer van die kennis bewust als je het een ander anders ziet doen.
Veel van die slimme gewoontes zitten in de beroepsuitoefening ingebakken. Denk aan de wijze waarop een kok zijn messen gebruikt. Zonder erover na te denken maakt de chef of sous-chef gebruik van de klauwtechniek. Daarbij zet de kok de zijkant van het lemmet tegen de knokkel van zijn gekromde hand, zodat hij zonder te kijken door kan blijven snijden, maximaal controle heeft over waar hij snijdt én zeker weet dat hij zijn vingertopjes met diezelfde knokkel beschermt. Snij-technieken die zijn uit te breiden met Julienne-snijden en technieken als brunoise en chinoise.
Sommige koks zullen zich bewust zijn van al deze technieken, maar voor veel anderen zal gelden dat ze de technieken kennen en toepassen, maar niet weten dát ze deze toepassen of waarom ze het snijwerk verrichten zoals ze dat verrichten. Leve nieuwe medewerkers en leve stagiaires! Want juist bij het inwerken van nieuwe medewerkers worden we ons bewust van onze ingesleten patronen en onderliggende wijsheid.
Routines zijn vormen van uitbesteed bewustzijn. Als de wereld zich op dezelfde manier blijft presenteren gaan we steeds minder het waarom achter ons handelen bevragen. Vaak is het dan voldoende als we maar precies blijven doen wat we altijd deden. Routines zijn energie-efficiënt. Maar verandert vervolgens de omgeving, ja, dan moeten we terug naar start en ontvangen geen groot geldbedrag. Dat is tegelijkertijd de ramp van routines. Het vormt immers ook een snooze-knop op onze alertheid, en breekt ons actief en kritisch denkvermogen stilaan af. Behalve dat in onze routines, in ons handelen, dus wijsheid ligt opgeslagen zijn lang ongetoetste routines tevens de routewijzers richting een volgende crisis. Want pas daar en dan, als we geconfronteerd worden met gedrag dat niet meer past bij de veranderde wereld, stellen we ons de vraag weer: waarom deden we dat ook alweer? Het zijn juist nieuwe medewerkers en stagiaires die al eerder de waarom-vraag achter alle routines levend houden.
Wat kennis voor de geest is, is als vuilnis op de straat: wil je klaar zijn voor de dag van morgen, dan dien je het regelmatig op te halen.
Guido van de Wiel (Wheel Productions) is organisatiepsycholoog, (schrijf)coach en ghostwriter. Hij is onder meer verbonden aan Verdraaide organisaties en de Veranderbrigade. In 2020 verscheen bij Kloosterhof zijn boek Van meetbaar naar merkbaar, van duurzaam naar dierbaar. Eerder schreef hij boeken zoals Durf het verschil te maken (i.s.m. Merlijn Ballieux), Organiseren met toekomst en Innoveerkracht. www.wheelproductions.nl
