Actueel

Producten of regelingen met een negatieve bijsmaak, die scheefgroei, disbalans of onevenredigheid in de hand werken; in mijn vorige blog had ik het al over perverse prikkels in beleid. Als je eenmaal op dit soort ongewenste bijeffecten van beleid gaat letten, blijkt het dagelijks leven er vol mee te zitten.

Context creëert gedrag. De vraag is: welke context en bijbehorend gedrag creëren we eigenlijk? En welke gevolgen hebben die voor onszelf en onze omgeving? Drie voorbeelden, groot en klein.

Als grote bedragen declareren goed is voor je eigen portemonnee
Een eerste voorbeeld. Ooit kwam ik tegelijkertijd met een andere adviseur in dienst bij een consultancybureau. In de eerste maand gingen we beiden, los van elkaar, lunchen met een klant. Die andere consultant kwam met een factuur van bijna tachtig euro terug voor een meergangenlunch met dure wijn erbij. Zonder blikken of blozen leverde hij die factuur in bij het secretariaat. Zijn kosten werden geheel en al vergoed. Toen ik mijn factuur ook wilde inleveren kreeg ik te horen: “Nee, die moet je zelf betalen. Horecabonnetjes tot vijftig euro moet je uit je eigen zak betalen.” Ik had wat gewoner gedaan, waardoor mijn factuur ruim onder de vijftig euro was gebleven. Ik werd gevoelsmatig gestraft door niet te exorbitant te doen. De gewetensvraag was of ik nu de volgende keer ook dure wijn zou gaan bestellen om maar net boven de vijftig euro uit te komen… Daar verleidde deze regeling immers toe. Dure wijn overdag? Not my cup of tea.

Als politieke partijen zelf vinden dat ze te veel overheidsgeld krijgen
Een tweede voorbeeld op een wat grotere schaal dan het voorbeeld hierboven: in België stond half februari een artikel in de krant met de uitspraak dat politieke partijen subsidiejunkies geworden zijn, gevolgd door de uitspraak dat deze partijen zelf vinden dat ze te veel overheidsgeld krijgen (Nieuwsblad.be). Wat blijkt? Alleen al de Vlaamse partijen samen hebben maar liefst zo’n 70 miljoen euro op hun bankrekeningen staan. Het systeem van flinke giften vanuit de overheid aan politieke partijen (zogeheten ‘partijdotaties’) is ontstaan als reactie op een eerdere situatie een aantal decennia daarvoor waarin het bedrijfsleven een belang ‘kocht’ in een politieke partij en met hun financiële middelen bestuurlijke besluiten wist te beïnvloeden en te beheersen. Eind jaren tachtig was de situatie zo dat inmiddels heel wat bedrijven in de politieke arena flink aan de touwtjes trokken. Dat was het ene uiterste. Maar deze grote giften, vanuit publiek geld gedaan, vormen inmiddels het andere uiterste.

Als zuinigheid bestraft wordt met hogere kosten
Een laatste voorbeeld. Voor een spieraandoening die ik sluimerend onder de leden heb, heb ik soms medicijnen nodig. Gelukkig kan ik ook heel vaak zonder. Soms lukt het mij om zo zuinig met de medicatie om te springen dat ik zomaar anderhalf jaar verder ben. Maar wat blijkt vervolgens in de apotheek? Als de vorige bestelling van mijn medicijnen meer dan een jaar geleden plaatsvond, wordt mijn volgende medicatieaanvraag gezien als een nieuwe hulpvraag. Ineens moet ik dan niet alleen de zogenaamde terhandstellingskosten betalen, maar ook nog eens een bedrag voor een begeleidingsgesprek, omdat er sprake is van een nieuw medicijn. Wat wordt hier nu eigenlijk beloond? Ik ben zuinig geweest, ik zorg dat ik zo weinig mogelijk medicatie gebruik, ik ga zo prudent mogelijk om met de kosten voor de gezondheidszorg, maar het gevolg van al dit gedrag is dat ik meer moet betalen dan wanneer ik meer medicijnen zou bestellen. Of ik die mediciijnen nu nodig heb of niet: het zou voor mij goedkoper zijn om medicijnen dan maar door het toilet te spoelen dan om gewoon te wachten tot ik ze nodig heb en ze dan te halen. Daar waar de grootafnemer gedekt wordt door de zorgverzekering, daar wordt de zuinige gebruiker juist geraakt in zijn portemonnee. Ook hier staan de prikkels haaks op wat beoogd wordt.

Bovenstaande voorbeelden ontstaan doordat er regelingen van kracht zijn die blindelings toegepast worden. Er zijn regels voor declaratiegedrag van consultants, er zijn verworven rechten rondom partijdotaties, er zijn medische regels die bedoeld zijn om missers tegen te gaan. En het is met sommige afwegingen en effecten wat ingewikkelder dan het op het eerste gezicht lijkt. Bijvoorbeeld: niemand zal snel tegen een goede gezondheid zijn. Maar wat is die ons waard als blijkt dat we daarmee op grote schaal onduurzaamheid in stand houden? Kijk voor dit spanningsveld tussen persoonlijke gezondheid en duurzaamheid naar dit indringende filmpje dat kunstenares Maria Koijck maakte.

Regels versus principes
Kunnen we het gesprek blijven houden over dit soort spanningsvelden? Over de rafelranden die ontstaan wanneer – doorheen allerlei positieve situaties – ook flinke negatieve effecten zichtbaar beginnen te worden? En is het denkbaar dat we professionals meer bekrachtigen in wat ze per situatie zelf kunnen besluiten? Minder klakkeloos vaste regels stellen, maar dynamisch leren balanceren met meerdere waarden in het vizier?

Een hulpmiddel is om al te rigide regels te vervangen voor leidende principes. Dit helpt scheefgroei, disbalans en onevenredigheid te voorkomen. Het werken met principes en het vormgeven van maatwerk zijn maatregelen die professionals helpen om zelf weer te besluiten wat in elke situatie nu wijs is om te doen.

Ik troost me met de uitspraak die ik via mijn broer van majoor Hermans bij de luchtmacht eind jaren tachtig leerde: “Utrum consilium an cogitatum?” Na het doen van deze Latijnse uitspraak liet deze majoor meestal even een dramatische stilte vallen. Het gesprek stokte dan, waardoor hij zeker wist dat hij ieders aandacht had. Terwijl iedereen hem even vragend aankeek, stelde hij dezelfde vraag nog eens in het Nederlands: “Is dit beleid of is erover nagedacht?”

Alleen al het stellen van deze vraag helpt om wakker te blijven; om steeds weer na te gaan welke perverse prikkels we met staand beleid en bestaande regelingen eigenlijk versterken, of zelfs oproepen.

Laten we in de praktijk vooral blijven toetsen wat het effect van regelingen is op mensen. Waar verleiden rigide regels mensen toe en waar zadelen we de maatschappij vervolgens eigenlijk mee op?

Dan blijkt dat we nog heel wat te decla-leren hebben.


Guido van de Wiel (Wheel Productions) is organisatiepsycholoog, (schrijf)coach en ghostwriter. Hij is onder meer verbonden aan Verdraaide organisaties en de Veranderbrigade. Onlangs verscheen bij Kloosterhof zijn nieuwste boek Van meetbaar naar merkbaar, van duurzaam naar dierbaar. Eerder schreef hij boeken zoals Durf het verschil te maken, Organiseren met toekomst en Innoveerkracht. www.wheelproductions.nl